‘ชุมชนฯ เขาแก้ว’ ยึดหลัก ‘ฝายมีชีวิต’

ที่มา : หนังสือพิมพ์คมชัดลึก


ภาพประกอบจากเว็บไซต์คมชัดลึก


'ชุมชนฯ เขาแก้ว' ยึดหลัก 'ฝายมีชีวิต' thaihealth


ชุมชนบ้านตลาด ต.เขาแก้ว อ.ลานสกา จ.นครศรีธรรมราช เป็นหนึ่งในหลายๆ ชุมชนที่ตั้งบ้านเรือนอยู่สองฝั่งลำน้ำ "คลองเขาแก้ว" ซึ่งมีความยาวกว่า 100 กิโลเมตร และต้องพึ่งพาอาศัยลำคลองสายนี้ประกอบอาชีพเกษตรกรรมมาโดยตลอด


ที่ผ่านมาชาวบ้านมักประสบปัญหาขาดน้ำใช้ในการเกษตรช่วงฤดูแล้ง เกิดการพังทลายของตลิ่ง แม้จะมีการขุดลอกคูคลองจากราชการทุกปี แต่ในช่วงฤดูฝนมักมีปัญหาน้ำท่วมตามมา และปริมาณน้ำจำนวนมากไหลลงสู่ทะเลโดยไม่เกิดประโยชน์


'ชุมชนฯ เขาแก้ว' ยึดหลัก 'ฝายมีชีวิต' thaihealth


จากปัญหานี้ทำให้ชาวบ้านเริ่มพูดคุยกันเพื่อหาสาเหตุและหนทางแก้ไขจนเกิดเป็น "โครงการฝายมีชีวิตสร้างสุขชุมชนบ้านตลาด" โดยได้รับการสนับสนุนจากสำนักสร้างสรรค์โอกาสและนวัตกรรม สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) อันมีจุดเริ่มต้นด้วยการสร้างเวทีประชาคมเพื่อสร้างความเข้าใจกับประชาชนในพื้นที่ นำไปสู่การประสานความร่วมมือกับทุกภาคส่วนเพื่อร่วมกันสร้าง "ฝายชะลอน้ำ" ซึ่งเรียกกันว่า "ฝายมีชีวิต" เพื่อเก็บกักน้ำไว้ใช้เพื่อการเกษตรยามหน้าแล้ง เป็นแหล่งเพาะพันธุ์สัตว์น้ำ และเป็นแหล่งเรียนรู้ของชุมชน


'ชุมชนฯ เขาแก้ว' ยึดหลัก 'ฝายมีชีวิต' thaihealth


นายสมเดช คงเกื้อ นายกสโมสรไลออนส์ จ.นครศรีธรรมราช ผู้รับผิดชอบโครงการฝายมีชีวิตฯ บอกว่า การทำงานจะเกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อม ภาคประชาชนและชุมชนซึ่งเป็นผู้ใช้ประโยชน์ สิ่งสำคัญคือการสร้างความรู้ ความเข้าใจในเรื่องของระบบนิเวศให้เกิดขึ้นก่อน ผ่านการจัดทำเวทีประชาเข้าใจเพื่อสร้างการรับรู้และหาทางออกของปัญหาร่วมกัน


"ชาวบ้านทุกคนล้วนเห็นตรงกันว่าการสร้างฝายเป็นเรื่องที่ดี แต่ส่วนมากมักคิดไปถึงฝายแม้วที่เมื่อสร้างใช้แล้วมักเกิดปัญหาตามมา เพราะเป็นฝายที่สร้างจากทรายกับปูนผสมก่อขวางทางน้ำไว้ เมื่อน้ำมามากๆ ก็จะชนเข้ากับหูช้างทั้งสองข้างพัง ตลิ่งก็พังตามไป ซึ่งฝายแบบนี้เป็นรูปแบบที่ชาวบ้านไม่ชอบ จึงต้องอธิบายว่าฝายที่จะสร้างนั้นไม่ใช่ฝายแม้ว แต่เป็นฝายมีชีวิตซึ่งแตกต่างจากฝายแม้วที่เป็นการเอากิ่งไม้ใบไม้หรือทรายปูนไปขวางทางน้ำ เก็บกักน้ำไว้ได้ แต่ถ้าน้ำมามากๆ ก็จะถูกพัดหายไปปีหน้าก็ต้องทำอีกครั้ง" นายสมเดช กล่าว


'ชุมชนฯ เขาแก้ว' ยึดหลัก 'ฝายมีชีวิต' thaihealth


สำหรับแนวคิดของการสร้างฝายแม้วในหลายๆ พื้นที่ ได้ถูกนำไปพัฒนาสร้างเป็นฝายปูนเพื่อกันน้ำแบบถาวร แต่เมื่อทำเป็นคอนกรีตถาวรโดยไม่ศึกษาถึงสภาพแวดล้อมและระบบนิเวศ ฝายส่วนมากมักจะพังในระยะเวลาอันสั้น แต่สำหรับ ฝายมีชีวิต นั้นถูกพัฒนาขึ้นมาอีกขั้นให้สามารถแก้ปัญหาตะกอนสะสมที่หน้าฝาย ทำให้ตะกอนเหล่านั้นสามารถไหลผ่านออกไปได้


"ฝายมีชีวิตมีองค์ประกอบหลายอย่าง เช่น ต้องมีหูช้าง บันไดปลา เหนียวปิ้ง หูช้างมีไว้สำหรับรองรับน้ำ ปล่อยน้ำ เหนียวปิ้งมีไว้คุ้มครองตีนหูช้าง มีบันไดให้ปลาได้ผ่านขึ้นลงตามระบบนิเวศทั้งด้านหน้าและด้านหลังเพื่อให้กุ้ง หอย ปู ปลา ขึ้นได้ลงได้ รอบตัวฝายปลูกต้นไทร ต้นไผ่ เพื่อให้ต้นไม้เกาะเกี่ยวยึดติดไม่ทำให้ตลิ่งพัง ต่อมาได้พบ ดร.ดำรง โยธารักษ์ และ อ.ศักดิ์พงษ์ นิลไพรัช สถาบันการเรียนรู้เพื่อการจัดการตนเอง เปิดเวทีให้ชาวบ้านเรียนรู้ทุนของชุมชน โดยใช้ฝายมีชีวิตเป็นเครื่องมือและขยายผลการทำงานไปยังจังหวัดอื่นๆ" นายสมเดช อธิบาย


'ชุมชนฯ เขาแก้ว' ยึดหลัก 'ฝายมีชีวิต' thaihealth


ปัจจุบันตลอดความยาวกว่า 100 กิโลเมตรของคลองเขาแก้ว มีการรวมตัวของชุมชนต่างๆ ที่อาศัยอยู่ โดยมีเป้าหมายสร้างฝายมีชีวิตถึง 50 แห่ง สำหรับใน ต.เขาแก้ว ได้สร้างฝายแล้ว 2 แห่ง คือหมู่ 1 ชุมชนบ้านตลาด และท่าน้ำสี่กั๊ก ซึ่งเป็นเขตติดต่อระหว่าง ต.เขาแก้ว และต.ขุนทะเล ส่วนการกำหนดจุดที่ตั้งของฝายแต่ละแห่งนั้นจะใช้การชักชวนเครือข่ายชุมชนที่อยู่อาศัยทั้ง 2 ฝั่งคลองเข้ามามีส่วนร่วมกำหนดจุด โดยมีผู้ใหญ่บ้าน กำนัน เจ้าหน้าที่ป่าไม้ ร่วมให้ความรู้ต่างๆ ก่อนที่จะกำหนดจุดสร้างในสถานที่ที่มีภูมินิเวศที่เหมาะสม


"หลักการเบื้องต้นของฝายมีชีวิต เริ่มจากประชาเข้าใจ ไม่ได้เริ่มจากงบประมาณ โดยเฉพาะเรื่องค่าแรงเรามีการทอดผ้าป่า ของบก่อสร้างจากทหารส่วนหนึ่ง ขอกระสอบ ขอเชือก ขอทราย พอฝายที่สองก็ของบประชารัฐและงบภัยแล้งมาช่วย ตอนนี้เรามีอาสาสมัครพิทักษ์ทรัพยากรและสิ่งแวดล้อมหมู่บ้านคอยดูแลฝาย ส่วนการหารายได้เพื่อนำมาบำรุงฝายก็จัดตั้งเป็นวิสาหกิจชุมชนฝายมีชีวิตท่าน้ำสี่กั๊ก บริหารจัดการน้ำให้เกิดประโยชน์สูงสุด ให้เป็นที่ท่องเที่ยว มีร้านอาหาร เป็นโรงเรียนฝายมีชีวิต เป็นแหล่งเรียนรู้ เป็นที่ฝึกว่ายน้ำของชุมชน โดยเรามีโครงการทำสระว่ายน้ำให้โรงเรียนต่างๆ มาใช้ โครงการที่จะขยายผล ต่อไปคือทำให้ชาวบ้านได้กลับมากินปลาโสด ปลาท้องถิ่นที่เคยมีชุกชุมในแหล่งน้ำแห่งนี้ โดยทำให้เป็นแหล่งเพาะพันธุ์ปลาโสดตลอดลำคลองเขาแก้วนี้"


ผลจากการสร้างฝายมีชีวิตทั้ง 2 แห่งใน ต.เขาแก้ว ที่กำลังถูกขยายผลออกไปอีกกว่า 50 ฝาย นอกจากจะทำให้เกษตรกรมีน้ำใช้ทำการเกษตรทุกฤดูกาลแล้ว ยังส่งผลให้เกษตรกรเกิดความมั่นคงด้านอาหาร ความมั่นคงในอาชีพ อันจะทำให้ทุกชุมชนอยู่ร่วมกัน ใช้ประโยชน์จากธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมได้อย่างยั่งยืน

Shares:
QR Code :
QR Code