ปัญหาจากความเปลี่ยนแปลงของไม้เรียง

ที่มา : ชุมชนไม้เรียง การจัดการแบบพึ่งตนเอง โดย สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข (สวรส.) กระทรวงสาธารณสุข

ภาพประกอบจากแฟ้มภาพ

จากพัฒนาการของชุมชนไม้เรียงจะเห็นได้ว่าในช่วงระยะเวลาประมาณ 100 ปีเศษที่ผ่านมานี้ชุมชนมีการเปลี่ยนแปลงและปรับตัวอย่างต่อเนื่อง จากความเชื่อและค่านิยมแบบเดิมมาเป็นค่านิยมใหม่ๆ จากกระบวนการผลิตเพื่อยังชีพในอดีตที่อาศัยความสัมพันธ์แบบเก่า

การช่วยเหลือเกื้อกูลแลกเปลี่ยนกันภายในชุมชนมาเป็นการผลิตเพื่อขายด้วยการติดต่อสัมพันธ์กับสังคมภายนอกมากขึ้นพร้อมกับการเข้ามาของระบบทุนนิยม ทำให้ตำบลไม้เรียงก้าวเข้าสู่การดำรงชีวิตและการผลิตเชิงเศรษฐกิจเพื่อการค้าที่เข้มข้นขึ้นตามลำดับ วงจรชีวิตของชาวบ้านถูกกำหนดจากสังคมและตลาดภายนอกแทบทั้งสิ้น เมื่อเป็นเช่นนี้ตลอดช่วงเวลาที่ผ่านมาวัฒนธรรมดั้งเดิมที่มีคุณค่าก็ค่อยเลือนไปโดยที่ชุมชนนำเอาสิ่งใหม่ที่ยังไม่แจ่มชัดในคุณค่ามาคร่อมทับอย่างขาดการจำแนกในคุณค่าแท้จริง ปัญหาต่างๆ ในชุมชนโดยเฉพาะความขัดแย้งทางความคิด การเล็งเห็นประโยชน์ส่วนตนมากกว่าส่วนรวม ปัญหาทางเศรษฐกิจและปัญหาอื่นๆ ก็ทับทวีขึ้นเรื่อยๆ

ในบรรดาปัญหาทั้งหลาย ปัญหาสำคัญซึ่งชุมชนไม้เรียงเผชิญคือ ปัญหาเศรษฐกิจความยากจน พื้นที่ทั้งหมดของตำบลที่มีอยู่เพียงร้อยละ 7.67 ของพื้นที่อำเภอนับได้ว่าเป็นข้อจำกัดแรก เพราะการที่ชุมชนขยายใหญ่ขึ้น มีการเคลื่อนตัวของชุมชนภายนอกเข้ามาอย่างรวดเร็วเมื่อมีการตัดทางรถไฟและถนนหนทาง การประกาศใช้แผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติฉบับที่ 1(พ.ศ.2504-2509) การสัมปทานตัดไม้และการเกิดวาตภัยเมื่อ พ.ศ.2505 ล้วนเป็นเหตุให้เกิดการตัดไม้ทำลายป่าอันอุดมสมบูรณ์ที่มีอยู่ในพื้นที่ลงอย่างย่อยยับ อีกทั้งป่ายางพาราและสวนผลไม้ก็ถูกทำลายจากวาตภัย

ผลที่ตามมาก็คือ ชาวบ้านต้องเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตแบบดั้งเดิมมาสู่ชีวิตใหม่ที่ต้องต่อสู้ดิ้นรนมากขึ้น และเมื่อภัยแล้งที่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องในช่วงนี้ทำให้เกิดไฟป่าเผาไหม้เป็นวงกว้างอยู่หลายปี ความอัตคัดขาดแคลนจึงกระจายไปทั่วทั้งตำบล ชาวบ้านบางคนต้องสิ้นเนื้อประดาตัววัฒนธรรมชุมชนที่เก็บข้าวเปลือกไว้ในยุ้งเพื่อกินตลอดปีได้ช่วยให้ชาวบ้านประทังชีวิตอยู่ได้พร้อมกับการระดมปลูกพืชอายุสั้นที่ต้องกินต้องใช้กันอย่างเต็มความสามารถ การดิ้นรนต่อสู้กับสภาพความยากจนดังกล่าวได้ทำให้ชาวบ้านในชุมชนไม้เรียงเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตเป็นแบบตัวใครตัวมันมากขึ้น ทำให้มีปัจจัยภายนอกเข้ามามีอิทธิพลกำหนดการตัดสินใจเลือกการผลิตของชาวบ้าน ยางพาราได้เข้าสู่ระบบเกษตรกรรมพืชเชิงเดี่ยวซึ่งเป็นพืชเศรษฐกิจสำคัญที่กำหนดวิถีชีวิตชาวบ้านตั้งแต่นั้นมา แต่จากที่การกรีดน้ำยางต้องขึ้นอยู่กับดินฟ้าอากาศ ราคายางที่ขึ้นอยู่กับกลไกของตลาดโลก ทำให้อาชีพการทำสวนยางพาราไม่มีความมั่นคง ผู้มีอาชีพทำสวนยางจึงมีฐานะยากจน และไม่สามารถแก้ปัญหาต่างๆ ที่เกิดกับครอบครัวได้

แม้ชุมชนไม้เรียงตระหนักถึงความเดือดร้อนที่เกิดขึ้นมาโดยตลอด แต่มองไม่เห็นอนาคตว่าจะอยู่รอดได้อย่างไร เพราะที่ทำกินขยายไม่ได้อีกแล้วในขณะที่เกษตรกรเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ อีกทั้งคนในชุมชนขาดความรู้และไม่มีทุนรอนในการดำเนินกิจกรรมอื่นๆ ซึ่งมีมากมายในโลกของทุนนิยม ทางออกทางหนึ่งก็คือการไปเป็นลูกจ้างขายแรงงานในร้านค้าและโรงงานต่างๆ ขณะที่การทำสวนยางซึ่งเป็นอาชีพหลักก็มิได้มีการพัฒนาให้ทันกับสภาพการณ์ที่เปลี่ยนแปลงไปแต่อย่างใด

แม้ว่าจะมียางพันธุ์ดีและทุนค่าแรงงานซึ่งกองทุนสงเคราะห์สวนยางพาราได้เข้าไปให้ความช่วยเหลือภายหลังจากเกิดวาตภัยก็ตาม แต่การดำรงอยู่แบบใช้เงินเป็นหลักโดยพึ่งพิงอาศัยทุกสิ่งทุกอย่างจากองค์กรรัฐและองค์กรภายนอกทั้งหมด ปัญหาเงินไม่พอใช้จ่ายจึงทวีความรุนแรงยิ่งขึ้น หนี้สินพอกพูนจนล้นพ้นตัว ครอบครัวอยู่ในลักษณะล่มสลาย รากฐานสำคัญของชุมชนที่สูญเสียอย่างยากที่จะกลับคืน คือภูมิปัญญาท้องถิ่นเมื่อหมดสิ้นภูมิปัญญาท้องถิ่นก็สูญเสียทรัพยากรธรรมชาติอันเป็นพื้นฐานการผลิตและนำมาสู่การสูญเสียความเป็นชุมชนในที่สุด จากสถานการณ์ดังกล่าวทำให้ชุมชนเกิดการรวมตัวลุกขึ้นมาแก้ปัญหาวิกฤตที่กำลังเกิดขึ้นกับชุมชนของพวกเขา ประยงค์ รณรงค์ เป็นผู้นำชุมชนไม้เรียงที่ร่วมกับเพื่อนพ้องในชุมชนลุกขึ้นมากอบกู้สถานการณ์ จนในที่สุดการจัดการแบบพึ่งตนเองของชุมชนนี้ทำให้ชุมชนสามารถยืนหยัดต่อสู้กับความเปลี่ยนแปลงในโลกของทุนนิยมได้อย่างไม่น่าเชื่อ และยังเป็นต้นแบบให้แก่ชุมชนอื่นๆ นำวิธีการไปใช้หรือปรับเปลี่ยนใช้ให้เหมาะสมกับสภาพการณ์ของตนเองได้เป็นอย่างดีอีกด้วย ไม้เรียงจึงเป็นแบบอย่างของการดิ้นรนต่อสู้ที่ยืนอยู่บนลำแข้งของตัวเองซึ่งประสบความสำเร็จอย่างน่ายกย่อง