อนุรักษ์พืชสมุนไพรพื้นบ้านแห่งลุ่มน้ำบางนรา
“สาปีนะห์ แมงสาโมง” ตัดสินใจกลับจากกรุงเทพฯ มาอยู่บ้านเกิดที่ ต.โละจูด อ.แว้ง จ.นราธิวาส พื้นที่สุดเขตชายแดนห่างไกล และยังอบอวลด้วยบรรยากาศเหตุการณ์ความไม่สงบที่ดำเนินมาต่อเนื่องยาวนาน
“โครงการธนาคารต้นไม้เพื่อการอนุรักษ์พืชสมุนไพรพื้นบ้าน” สาขาชุมชนวังกระบือ ต.โละจูด อ.แว้ง จ.นราธิวาส โดยรับการสนับสนุนจาก “โครงการร่วมสร้างชุมชนและท้องถิ่นให้น่าอยู่” สำนักสร้างสรรค์โอกาสและนวัตกรรม สสส.
“เราอยากให้ชาวบ้านใช้ความรู้เป็นประโยชน์ต่อเขาเอง ที่ผ่านมานักวิชาการทำเรื่องแบบนี้ก็จะทำมาเป็นเล่ม แต่เราคิดว่าต้องคืนกลับสู่ชุมชนให้มากที่สุด อยากให้ชาวบ้านกลับไปใช้ภูมิปัญญาดั้งเดิมของเขา หมู่บ้านแห่งนี้เป็นพื้นที่ห่างไกล การเข้าถึงหมอลำบาก ก็ต้องพึ่งตนเองก่อน การให้ความรู้เป็นเกราะให้กับชุมชนชาวบ้าน ให้เขาเข้มแข็งด้วยตัวเขา”
สาปีนะห์ใช้กิจกรรมจัดทำชุดความรู้ โดยแกนนำวานีตา (แม่บ้าน) ชุมชนวังกระบือ และสภาชุมชนคนรักต้นไม้วังกระบือ ช่วยกันเก็บตัวอย่างพันธุ์ไม้สมุนไพรพื้นบ้าน เพื่อถ่ายทอดไปสู่โรงเรียน เพื่อให้เยาวชนและเด็กในโรงเรียนของพื้นที่วังกระบือให้เรียนรู้พืชสมุนไพร
ส่งผลให้พบว่ามีพืชท้องถิ่น 50 ชนิดน่าสนใจ แบ่งเป็นพืชผักพื้นบ้าน 24 ชนิด และพืชสมุนไพร 26 ชนิด เรียกชื่อด้วยภาษามลายูท้องถิ่น บางชนิดเป็นพืชที่พบเฉพาะที่นี่ สรรพคุณมีความหลากหลายตามแต่การหยิบไปใช้แต่ละครัวเรือน 
อย่างพืชผักกินได้ เช่น ซาเมาะปือดะห์ กูเล็งอากา จอแบ ส่วนพืชสมุนไพร ได้แก่ กะจิตีเมาะ หะยีสาเมาะ ซูซงอาแยฮุแต เป็นต้น
สาปีนะห์เล่าว่า อัตลักษณ์ของท้องถิ่นแห่งนี้น่าสนใจคือ มีวิธีการดูแลสุขภาพหลังคลอด สมัยโบราณใช้สมุนไพรมาดื่มและประคบ โดยช่วง 40 วันหลังคลอดมีการนั่งถ่านตูกู (ประคบด้วยหิน) นำหินที่เผาไฟมาแช่น้ำดื่ม เพื่อให้หน้าท้องแบนเรียบและบำรุงมดลูก พืชสมุนไพรหลังคลอดที่สำคัญ ได้แก่ บันตึงบือแน อีซีกือมอแย ขมิ้น จูโว๊ะ (ประคบ) ต้นกาโปบาโร๊ะ ยามาโรฮางุห์ เป็นต้น
“สิ่งหนึ่งที่น่าสนใจคือ วิถีการใช้สมุนไพรของที่นี่มีความเฉพาะถิ่นหลายประการ อย่างการถ่ายทอดกันแบบปากต่อปาก และทดลองใช้เอง ซึ่งวิธีใช้ต้องได้ผลและสอดคล้องในระดับปัจเจก ขณะที่ในด้านการมาทำอาหารมีการเอาใบไม้หลายชนิดมาคั้นน้ำเพื่อทำเป็นขนม การทำข้าวยำที่เป็นสูตรดั้งเดิม ต่างจากที่พบที่อื่น”
เธอเล่าว่าต้นไม้ที่เกี่ยวกับสมุนไพรที่นี่มีเยอะที่สุดในพื้นที่แถบนี้ สมุนไพรเฉพาะถิ่นก็มีนีเล็ง ซาเมาะซือแด ซาเมาะซือยา อาจจะมากกว่าที่อื่น คนที่อื่นมาหาที่นี่ แม้ว่าเป็นผืนป่าเดียวกัน แต่ที่นี่เป็นแหล่ง และคนเฒ่าคนแก่ที่นี่รู้จัก มีคนที่อื่นมาเอาความรู้จากที่นี่ไป แสดงว่าคนที่นี่มีภูมิปัญญามากกว่า
“ที่ผ่านมาชาวบ้านบางครัวเรือนปลูกพืชกินได้และสมุนไพรไว้ใช้เองอยู่แล้ว โดยชุมชนวังกระบือไม่ได้มีหมอพื้นบ้าน แต่ใช้วิธีถ่ายทอดภูมิปัญญาสมุนไพรกันแบบปากต่อปากของชาวบ้าน ต้นไม้ใบหญ้าที่หาได้ในท้องถิ่น เอามาใช้รักษาโรค พิสูจน์ด้วยตนเอง แล้วขยายวงกว้างออกไป”
เมื่อมีการจัดทำแผนที่ทำมือชุมชนคนรักต้นไม้ สำรวจเส้นทางเข้าหมู่บ้านของชุมชนวังกระบือ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของ ม.7 ต.โละจูด จำนวน 30 หลังคาเรือนที่ติดกับป่า พบสมุนไพรรอบบ้าน 25 ชนิด ไม้กินได้ เช่น ต้นสาเม๊าะ ผักหวานช้าง พองนีเล็ง ญากง ต้นจอแบ ต้นตด ขณะที่พบพืชสมุนไพรที่หายาก เช่น ต้นหะยีสามะ ต้นกะจิตีเมาะ ต้นซูซงอาแยฮูแต ต้นปลาไหลเผือก ต้นกุเล็งอากา
“ชุมชนรอบป่าบ้านวังกระบือมีผู้สืบทอดการใช้ชีวิตวิถีจากป่าอยู่มาก โดยเฉพาะการเก็บสมุนไพรเป็นความเชี่ยวชาญ
เฉพาะตัว จึงน่าจะพัฒนาเป็นหมู่บ้านเพื่อการท่องเที่ยวเพื่ออนุรักษ์ในอนาคต” สาปีนะห์เล่าและเสริมว่า
ด้านการจัดตั้งธนาคารต้นไม้ มีการรวบรวมต้นไม้เอาไว้ 2 ส่วนคือ ที่บ้านอาสาสมัครและข้างศาลาชุมชนวังกระบือ ทางโครงการแนะนำให้สมาชิกธนาคารนำต้นไม้ปลูกเสริมในแปลงของตนเอง เพื่อเพิ่มความหลากหลาย มีผู้สนใจปลูกเพิ่มโดยได้รับพันธุ์ไม้ 600 ต้นจาก 38 ครัวเรือน
เธอมองว่าอนาคตชุมชนสามารถพัฒนาเป็นชุมชนเพื่อการท่องเที่ยว ถ้าชาวบ้านเข้มแข็งและมีความรู้ มองเห็นภูมิปัญญาที่มีอยู่เป็นสิ่งที่มีค่า เอาไปใช้ได้จริง ภูมิปัญญาชุมชนจะไม่หาย เพราะคนเอาเงินมาล่อก็ไม่ได้ ในอนาคตเมื่อเขาพัฒนาไปสู่การท่องเที่ยว ทุกบ้านก็ต้องสะอาด มาพัฒนาร่วมกัน เพื่อดึงดูดคนมาเที่ยว ชุมชนจะเข้มแข็งในการรวมตัว มีการจัดการ เมื่อไปตามแนวทางนั้น อย่างน้อยถ้าป่าที่นี่ยังอยู่ คนที่นี่จะได้ประโยชน์ แต่ถ้าป่าถูกทำลาย เขาจะเสียหาย ถ้าชาวบ้านสามารถรักษาป่า จะได้ประโยชน์กับเขาและชุมชน
“ส่วนสำคัญคือ การเอาความรู้มาสร้างชุมชนให้เข้มแข็ง พึ่งตนเองได้ ถ้าเราไม่มาทำโครงการ สสส.ตรงนี้ มันก็ถือว่าเป็นหมู่บ้านที่อยู่ไกลมาก การเข้าถึงการรักษาพยาบาลก็ลำบาก” เธอเล่า
ขณะที่นิมลต์ หะยีนิมะพี่เลี้ยงโครงการกล่าวว่า ในโครงการนี้มองไปที่ต้นทุนเดิมที่เอาสมุนไพรในป่าออกมาใช้ แต่บางตัวหายไป เนื่องจากไม่มีการอนุรักษ์ หรือแม้แต่การมาจดบันทึกเพื่อการเรียนรู้จากสมุนไพรเดิมที่มีอยู่นับร้อยๆ ชนิด
“จะทำอย่างไรที่จะทำสมุนไพรที่มีอยู่ให้นำมาใช้ในชีวิตประจำวันได้อย่างต่อเนื่อง ไม่หายไปจากพื้นที่ ซึ่งเด็กรุ่นใหม่ก็ไม่รู้จัก ก็เลยเกิดกระบวนการว่า สร้างธนาคารต้นไม้ เพื่อทีจะส่งเสริมเรื่องป่า เรื่องพืชสมุนไพรที่ใช้รักษาโรคและนำมาเป็นอาหารได้ จะสร้างเป็นแหล่งหมู่บ้านที่รักษาพืชสมุนไพร”
นิมลต์กล่าวว่า มีการทำแผนที่ทางเดินว่ามีกลุ่มสมุนไพรอะไรบ้าง และเก็บเป็นฐานความรู้พืชสมุนไพรที่กินได้ มีสรรพคุณอะไร โดยให้ผู้สูงอายุที่มีความรู้เรื่องยาและใช้ในชีวิตประจำวันของตัวเอง เอามาเล่าเรื่อง บอกต่อให้กับคนรุ่นใหม่ แต่พอเล่าเรื่อง ตรวจสอบดูแล้วก็พบว่าคนรุ่นใหม่ราว 40% ไม่รู้เกี่ยวกับสิ่งเหล่านี้ ซึ่งถ้าไม่มีการถ่ายทอดต่อมันก็จ
ะหายไป โครงการจึงเป็นต่อยอดมรดกชุมชนที่มีอยู่ดั้งเดิมสู่คนรุ่นใหม่
“วิถีเดิมที่พึ่งผักสมุนไพรรักษาโรคก่อนถึงมือหมอ วิถีใหม่ถูกกำหนดโดยวิทยาศาสตร์หมด ตรงนี้เกิดการเรียนรู้ร่วมกัน และเกิดเป็นหมู่บ้านที่ปลูกสมุนไพรกินได้ มี 20 ตัวอย่างกลุ่มบ้านระดับแนวหน้าที่สามารถเป็นแหล่งเรียนรู้ชุมชนได้ในอนาคต” นิมลต์เล่าและมองว่า สามารถต่อยอดสร้างพื้นที่เพื่อสร้างรายได้จากมรดกภูมิปัญญาพื้นที่ เพราะกระบวนการตรงนี้ต่อยอดมาเป็นธนาคารต้นไม้ โดยการประสานกับโครงการพิกุลทองในพระราชดำริให้มาช่วยด้วย
สมพงษ์ รักษาศรีเจ้าหน้าที่สถานีทดลองปลูกพรรณไม้ โครงการพิกุลทอง ที่เข้ามาสนับสนุนโครงการนี้เล่าว่า บทบาทของโครงการพิกุลทองที่เข้ามาช่วยเรื่องนี้คือ ให้ความรู้เกี่ยวกับต้นไม้ ซึ่งพบว่าการเรียกชื่อเป็นทางการ หรือภาษาท้องถิ่นที่ต่างกัน การลงพื้นที่ทำให้พบว่าลักษณะของหมู่บ้านวังกระบือเป็นหมู่บ้านที่มีพืชสมุนไพรขึ้นเป็นธรรมชาติ ชาวบ้านมีการเก็บพืชผักพื้นบ้านเหล่านี้มาเป็นอาหารและยา
“แต่ความรู้เหล่านี้ไม่ได้รับการสืบทอดโดยการจดบันทึก รวมถึงการเล่าต่อสู่เยาวชนด้วย จึงเป็นที่น่าเสียดาย จึงแนะนำให้ทำเส้นทางศึกษาธรรมชาติในพื้นที่ ปรับปรุงสิ่งที่มีตามธรรมชาติ แล้วมาจัดระบบข้อมูลสื่อความหมายให้น่าสนใจมากขึ้น” สมพงษ์กล่าวทิ้งท้าย.
ที่มา : หนังสือพิมพ์ ASTV ผู้จัดการ โดย ถนอม ขุนเพ็ชร์
ภาพประกอบจากอินเทอร์เน็ต
